Górnośląskie Betlejki. Zobacz szopki na wystawie w muzeum w Raciborzu
Wystawa ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu gości w muzuem w Raciborzu. Pokazują Betlejki, czyli mówiąc inaczej szopki, czy stajenki. Julita Ćwikła, etnografka z raciborskiego muzeum opowiedziała nam o tej tradycji, kiedyś szopka musiała stać w każdym domu.
Julita Ćwikła: Betlejki pokazujemy już któryś raz z kolei, te akurat przyjechały do nas z Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Jest ich 14, z różnego okresu. Najwięcej jest z lat 20- 30. XX wieku. Ale są też takie, które były robione w latach 90. Czy widać duże zmiany w tych betlejkach od tych najstarszych do tych współczesnych? Nie, one były dość proste w formie. Przedstawiały głównie takie szopki kryte strzechą słomianą albo deskami. One przypominały zabudowania gospodarskie, gdzieś te stojące w obrębie gospodarstwa. Ale też mamy jedną szopkę, zupełnie inną, przypomina nam dolnośląskie dioramy. Pochodzi ze zbiorów Zespołu Pałacowo- Klasztornego z Rud, datują ją mniej więcej na przełom osiemnastego i dziewiętnastego wieku. I co ciekawe, znajdują się w niej figurki wykonane z wosku pszczelego i ubrane w piękne szatki.
Radio 90: Co musi być w takiej szopce?
Julita Ćwikła:Święta rodzina to podstawa każdej szopki. Dzieciątka są w różnej formie, najczęściej leżą w żłóbku albo na sianeczku.
Julita Ćwikła
Zwyczaj stawiania szopek w kościołach przywędrował do Polski w średniowieczu, wraz z zakonem franciszkanów. Pierwotnie szopki miały charakter jasełek – religijnego widowiska o Bożym Narodzeniu, by z czasem przekształcić się w teatrzyki kukiełkowe i szopki ustawiane w domach. Jest to zwyczaj znacznie starszy od powszechnie dzisiaj występującej choinki, która pojawiła się w Polsce w pierwszej poł. XIX wieku na wzór zwyczaju niemieckiego.
Domowe szopki nazywane na Górnym Śląsku betlejkami lub betlejemkami powszechnie towarzyszyły świętom Bożego Narodzenia w pierwszej połowie XX wieku. Ustawiane były w śląskich, katolickich rodzinach chłopskich, robotniczych i mieszczańskich od wigilii Bożego Narodzenia aż do Święta Matki Bożej Gromnicznej 2. lutego. Instalowano je najczęściej w izbie na komodzie lub bieliźniarce zwanej wertikiem.
Po wieczerzy wigilijnej i podczas świąt siadano przy niej i śpiewano kolędy. Betlejki to szopki z nieruchomymi figurkami, luźno ustawionymi wewnątrz i wokół ustawionej centralnie stajenki. Śląskie szopki to budynki najczęściej jednokondygnacyjne, o konstrukcji przypominającej prostą, skromną stajnię, przypominającą zabudowania gospodarskie istniejące w rzeczywistości. Z reguły miały dachy dwu- lub czterospadowe kryte słomą lub deseczkami, ściany zbudowane z belek łączonych na węgieł (zrąb) lub z tektury czy dykty, malowane albo oklejane kolorowym papierem. Były one najczęściej budynkami samodzielnymi lub tworzyły jedną całość z prostokątną platformą, ograniczoną wzdłuż trzech krawędzi płotem. Wykonywano je samodzielnie lub kupowano gotowe w sklepach.
Figurki, które ustawiano w szopkach były najczęściej niewielkich rozmiarów, od 10 do 30 centymetrów. Wykonywane były z polichromowanego drewna lipowego samodzielnie lub zamówione u miejscowego stolarza lub rzeźbiarza-amatora. Najczęściej jednak w górnośląskich szopkach ustawiano trójwymiarowe figurki gipsowe, gliniane lub z papier-mache, kupowane w sklepach z dewocjonaliami, od wędrownych handlarzy, przywożone z pielgrzymek. Spotkać można także figurki dwuwymiarowe wycięte z płyt drewnianych, czy barwnie drukowanych tekturowych arkuszy. Wszystkie figurki były barwnie polichromowane.
Śląską szopkę tworzyły trzy grupy postaci: Święta Rodzina, pasterze i trzej królowie. Centralną postacią w betlejce było Dzieciątko Jezus leżące w żłóbku na sianie lub słomie. Matkę Bożą przedstawiano najczęściej w sposób hagiograficzny, w pozycji klęczącej, z dłońmi złożonymi do modlitwy. Święty Józef ukazywany był jako stary, zatroskany człowiek, podpierający się laską, czasami z latarnią w ręce.
– czytamy na stronie muzeum w Raciborzu.
W głębi stajenki, za żłobkiem stały wół i osioł. Inne postaci – pasterze, trzej królowie, zwierzęta były umieszczane na zewnątrz stajenki. Na szczycie szopki w większości wieszano gwiazdę betlejemską. W latach 20. XX stulecia w stajenkach pojawiły się figurki w stylizowanych strojach ludowych np. góralskim, łowickim, krakowskim. Betlejka to cała scenografia, nie tylko święta rodzina, trzej królowie, pastuszkowie, owieczki, aniołki, ale także szopka lub grota, drzewka, skały, studnie, łąki, płotki, itp.
Wystawa Górnośląskie betlejki ze zbiorów Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu będzie prezentowana w Muzeum w Raciborzu do 28. Stycznia 2024 roku.
Czytaj także:
